ข้อเข่าเสื่อม | Knee Osteoarthritis (OA Knee)

ใครบอกว่า “โรคข้อเข่าเสื่อม” เกิดเฉพาะในผู้สูงอายุ มาดูกันว่าโรคนี้คืออะไร แนวทางการชะลอภาวะการดำเนินโรคมีอะไรบ้าง รวมถึงแนวทางการรักษาด้วยวิธีต่างๆ และกายภาพบำบัด…

ผู้สูงอายุในประเทศไทย ร้อยละ 34.5-45.6 เป็นโรคนี้ และมีแนวโน้มเพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆ ส่วนใหญ่พบในผู้หญิงมากกว่าผู้ชาย และพบในผู้สูงอายุที่อาศัยในเขตชนบทมากกว่าเขตในเมือง

โรคข้อเข่าเสื่อม (Knee Osteoarthritis หรือ OA knee) คือ โรคที่มีการเสื่อมหรือสึกหรอของกระดูกอ่อนบริเวณผิวข้อเข่า (Articular Cartilage) อย่างชัดเจน รวมถึงกระดูกบริเวณใกล้เคียงนั้น จะมีการเปลี่ยนแปลงทั้งทางโครงสร้าง ชีวกลศาสตร์ และทางชีวเคมี

โดยจะมีการดำเนินโรคไปอย่างช้าๆ และต่อเนื่อง ซึ่งการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น จะไม่สามารถย้อนกลับสู่สภาพเดิมได้ และอาจทวีความรุนแรงขึ้นตามเวลาที่ผ่านไป

ในสภาวะปกติ หมอนรองกระดูกเข่า (Meniscus) จะมีหน้าที่รับแรงกระแทกที่เกิดขึ้นบริเวณเข่า ส่วนกระดูกอ่อนผิวข้อ (Articular Cartilage) จะมีพื้นผิวที่เรียบเนียน เพื่อช่วยให้การเคลื่อนไหวของข้อเข่าไม่สะดุด

หลังจากใช้งานไปเรื่อยๆ ตามอายุที่เพิ่มขึ้น น้ำหนักตัวที่เพิ่มขึ้น ลักษณะการใช้งานข้อเข่าในชีวิตประจำวัน น้ำในข้อเข่าที่น้อยหรือมากเกินไป รวมถึงอาการบาดเจ็บต่างๆ จะส่งผลให้หมอนรองกระดูกเข่าสึกหรอ ทำให้ช่องว่างระหว่างกระดูกเข่าแคบลง (Joint Space Narrowing)

รวมถึงอาจจะมีแคลเซียมมาเกาะเพิ่มขึ้น (Bone Spurs) ทำให้ผิวกระดูกอ่อนสึกและขรุขระ ส่งผลให้กระดูกอ่อนผิวข้อเข่าเสียดสีและบดอัดกับกระดูกหน้าแข้งโดยตรง เวลารับน้ำหนัก ทำให้เกิดอาการปวดในที่สุด

โรค OA Knee อาจแบ่งได้เป็น 2 ชนิด ตามสาเหตุของการเกิด ได้แก่

1. ข้อเข่าเสื่อมชนิดปฐมภูมิ (Primary Osteoarthritis) เป็นชนิดที่ไม่ทราบสาเหตุแน่ชัด มักเกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ ตามอายุที่เพิ่มขึ้น และตามลักษณะการใช้งาน มีทั้งแบบระบุตำแหน่งได้ เช่น เป็นที่ข้อเข่าทางด้านนอก ด้านใน ด้านหน้าบริเวณลูกสะบ้า และแบบภาวะข้อเสื่อมโดยทั่วไป (Generalized Osteoarthritis) กล่าวคือ เป็นทั้งมือ ข้อเข่า และหลังก็ได้

2. ข้อเข่าเสื่อมชนิดทุติยภูมิ (Secondary Osteoarthritis) เป็นชนิดที่ทราบสาเหตุแน่ชัด โดยมีปัจจัยที่ทำให้เกิดข้อเสื่อม เช่น

• การเจริญเติบโตผิดปกติ เช่น กระดูกอ่อนเจริญผิดปกติ หรือภาวะข้อเคลื่อนแต่กำเนิด
• ได้รับบาดเจ็บจากอุบัติเหตุ
• มีการอักเสบของข้อต่อ มีการติดเชื้อ
• ฯลฯ

นอกจากนี้ ยังมีปัจจัยเสี่ยงอื่นๆ ที่ส่งเสริมให้เกิดโรคนี้ ได้แก่

• อายุ เมื่ออายุมากกว่า 50 ปี พบว่ามีแนวโน้มเป็นโรคนี้เพิ่มขึ้น
• พันธุกรรม
• น้ำหนักเกิน ผู้ที่มีค่าดัชนีมวลกาย (BMI) มากกว่า 30 มีความเสี่ยงสูงที่จะเกิดโรคนี้
• ฮอร์โมน วัยหมดประจำเดือนมีความสัมพันธ์กับอาการเสื่อมของข้อเข่าอย่างมีนัยยะสำคัญ
• ลักษณะท่าทางในกิจวัตรประจำวันและการประกอบอาชีพ ผู้ที่ทำงานหรือมีกิจวัตรประจำวัน ที่บดอัดหรือเสียดสีข้อเข่าเป็นระยะเวลานานๆ เช่น นั่งยองๆ นั่งคุกเข่า เป็นอีกปัจจัยส่งเสริมที่ทำให้เกิดโรคนี้ด้วยเช่นเดียวกัน

จากการวิจัยของ Jensen LK ในปี 2000 พบว่า ผู้ที่ทำงานท่าคุกเข่าหรือนั่งยองๆ บ่อยๆ เช่น คนงานปูกระเบื้องที่ต้องนั่งยองๆ ขณะทำงาน พบ​อาการเสื่อมของข้อเข่าในระดับที่สูงกว่าช่างทาสีกำแพง

1. อาการปวด ส่วนใหญ่ผู้ป่วยมีอาการปวดตื้อๆ ทั่วไปบริเวณข้อเข่า ไม่สามารถระบุตำแหน่งได้ชัดเจน ซึ่งมักมีอาการปวดเรื้อรัง และเพิ่มขึ้นเมื่อใช้งานหรือลงน้ำหนัก ในทางกลับกัน อาการจะทุเลาลง เมื่อพักการใช้งาน หากโรครุนแรงขึ้น อาจจะทำให้ปวดตลอดเวลา หรือปวดเวลากลางคืนร่วมด้วย บางรายมีอาการตึงบริเวณข้อพับเข่าร่วมด้วย

อย่างไรก็ตาม โรค OA Knee ไม่จำเป็นต้องมีอาการปวดเข่าเสมอไป จากการศึกษาในคนเกาหลี พบว่า ประมาณร้อยละ 23 – 30 แม้ไม่มีอาการปวดเข่า แต่มีอาการเสื่อมของข้อเข่าชนิดรุนแรง

2. ข้อฝืด (Stiffness) ผู้ป่วยมักมีอาการข้อฝืดในช่วงแรกของการเคลื่อนไหว หลังจากพักเป็นเวลานาน พบได้บ่อยในช่วงตื่นนอนตอนเช้า อาจพบอาการฝืดเกิดขึ้นชั่วคราว ในท่างอหรือท่าเหยียดเข่า เรียกลักษณะอาการแบบนี้ว่า ปรากฏการณ์ข้อหนืด (Gelling Phenomenon)

3. มีเสียงดังกรอบแกรบ (Crepitus) หากท่านใดมีเสียงดังกรอบแกรบขณะเคลื่อนไหวข้อเข่า เช่น ขณะงอเข่าหรือเหยียดเข่า อาจเป็นสัญญาณบ่งบอกว่า ข้อเข่าเริ่มสึกหรอจากการเสียดสีของเยื่อบุภายในข้อเข่า หรือเอ็นที่หนาตัวขึ้น รวมถึงอาจมีความขรุขระของผิวข้อเข่าก็เป็นได้

4. ข้อบวมผิดรูป (Swelling and Deformity) บางรายอาจมีอาการผิดรูปของข้อเข่า เช่น ขาโก่ง เข่าฉิ่ง มีอาการบวมจากกระดูกงอกบริเวณข้อเข่า (Bone Spurs) หรือมีน้ำในข้อเข่ามากหรือน้อยเกินไป อาจจะมีอาการใดอาการหนึ่งหรือหลายอาการรวมกัน ส่งผลให้เกิดอาการปวด

ในกรณีเข่าบวมจากการอักเสบ เนื่องจากน้ำในข้อเข่าเยอะเกินไป คุณหมออาจจะพิจารณาการดูดน้ำออก ในขณะที่ หากน้ำในข้อเข่าน้อยเกินไป อาจจะส่งผลให้ข้อเข่ามีอาการฝืด สามารถแก้ได้โดยวิธีทางกายภาพบำบัด เช่น การขยับข้อเข่า (Mobilization) หรือการออกกำลังกาย

5. สูญเสียความสามารถในการเคลื่อนไหวและการทำงาน ทำให้ผู้ป่วยไม่สามารถเดินได้สะดวก ปวดตลอดเวลา จะลุกหรือนั่งก็ลำบาก ขึ้นลงบันไดไม่ได้ เจ็บจนทนไม่ได้ ใช้ชีวิตประจำวันได้ไม่ปกติ

เคสที่ 1-4 คุณหมอจะพิจารณาการให้ยาควบคู่กับการทำกายภาพบำบัด

ส่วนเคสที่ 5 คุณหมอจะพิจารณาการผ่าตัด

***หากเริ่มเป็นโรคนี้ จะไม่สามารถหายได้เองตามธรรมชาติ ทำได้เพียงป้องกันและชะลอการดำเนินโรคเท่านั้น

การตรวจทางรังสีวิทยา หรือ x-ray  สามารถนำมาใช้ในการบอกระดับความรุนแรงของภาวะเสื่อมของข้อเข่าได้

วิธีการหนึ่งที่ได้รับความนิยม คือ การแบ่งระดับความรุนแรงของ Kellgren-Lawrence (KL Classification) แบ่งออกเป็น 5 ระดับ ดังนี้

• เกรด 0 ข้อเข่าปกติ กระดูกอ่อนมีลักษณะปกติ
• เกรด 1 ช่องว่างระหว่างข้อเข่าลดลง และอาจมีปุ่มกระดูกงอกหรือยื่นเพียงเล็กน้อย ไม่ชัดเจน ซึ่งมีนัยยะสำคัญทางคลินิกน้อย
• เกรด 2 มีปุ่มกระดูกงอกชัดเจน และมองเห็นการแคบของช่องว่างระหว่างข้อเข่า (Joint Space Narrowed)
• เกรด 3 มีปุ่มกระดูกงอกชัดเจน อาจพบกระดูกงอกหลายที่ ช่องว่างระหว่างข้อเข่าลดลงปานกลาง และมีกระดูกงอกใต้กระดูกอ่อน และอาจเห็นภาพของกระดูกผิดรูป
• เกรด 4 มีปุ่มกระดูกงอกชัดเจนขนาดใหญ่ ร่วมกับช่องว่างระหว่างข้อเข่าลดลงรุนแรง มีกระดูกงอกใต้กระดูกอ่อนเพิ่มมากขึ้น (Subchondral Sclerosis) มองเห็นภาพของการผิดรูปของกระดูกอย่างชัดเจน

ผู้ป่วยเป็นโรค OA Knee ส่วนใหญ่จะมีอาการปวดร่วมด้วย บางรายอาจมีปัญหากล้ามเนื้ออ่อนแรง ส่งผลให้การเคลื่อนไหวในชีวิตประจำวัน ทำได้ลำบาก เช่น การลุกขึ้นยืน การนั่งลงกับพื้น การนั่งยองๆ และการเดิน ฯลฯ ทำให้ทำกิจวัตรประจำวันต่างๆ ได้ลดลง มีความเสี่ยงต่อการหกล้มเพิ่มขึ้น

เมื่อมีอาการข้อเข่าติดหรือผิดรูป เป็นสัญญาณบ่งบอกว่าอาการรุนแรงขึ้น อาจจะรุนแรงจนกระทั่งพิการหรือไร้ความสามารถในที่สุด

แบบประเมิน WOMAC (Western Ontario and McMaster Universities Arthritis Index) สามารถใช้ประเมินได้ว่าภาวะความเสื่อมของข้อเข่า ว่ามีผลกระทบต่อชีวิตประจำวันมากน้อยเพียงไร

โรคนี้ไม่เพียงแต่กระทบต่อการใช้ชีวิตประจำวัน แต่ยังส่งผลต่อการเปลี่ยนแปลงทางอารมณ์ของผู้ป่วย บางรายอาจมีภาวะซึมเศร้า วิตกกังวล และนอนไม่หลับ รวมถึงการไม่มั่นใจในตนเอง เนื่องจากบุคลิกภาพที่แย่ลง

เป้าหมายในการรักษา มีดังนี้

1. ผู้ป่วยและญาติควรมีความรู้ ความเข้าใจในตัวโรค รวมถึงแนวทางการปฏิบัติตัว ทราบขั้นตอนและวิธีการรักษา ตลอดจนภาวะแทรกซ้อนที่อาจเกิดขึ้น ผู้ป่วยที่มีความรู้ในตัวโรคและเข้าใจวิธีการดูแลตนเอง จะสามารถบรรเทาอาการปวด และชะลอความเสื่อมของข้อเข่าได้ดีกว่าผู้ป่วยที่ไม่มีความรู้

2. รักษาและบรรเทาอาการปวด

3. ฟื้นฟูสภาพการทำงานของข้อเข่า ให้เป็นปกติหรือใกล้เคียงปกติมากที่สุด

4. ชะลอการดำเนินโรค

5. ป้องกันภาวะแทรกซ้อนที่อาจเกิดขึ้น ทั้งในระยะฉับพลันและระยะเรื้อรัง

6. ช่วยให้ผู้ป่วยมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น

7. ฟื้นฟูสภาพจิตใจของผู้ป่วย

แนวทางในการรักษา มีดังนี้

1. การให้ความรู้ และการวางโปรแกรมการจัดการตัวเองของผู้ป่วย (Self-management and education) พบว่าผู้ป่วยที่มีความรู้ในโรคกระดูกและกล้ามเนื้อ และเข้าใจวิธีการดูแลตนเอง จะสามารถบรรเทาอาการปวด และชะลอความพิการที่จะเกิดขึ้นในอนาคตได้

2. การควบคุมน้ำหนัก หากผู้ป่วยลดน้ำหนักตัวลง จะทำให้ลดแรงที่กระทำต่อข้อเข่าลงได้

3. การรักษาโดยใช้ยา

4. การรักษาโดยการผ่าตัด เช่น

• Arthroscopic Debridement
• Joint Lavage
• Osteotomy
• Total Knee Arthroplasty (TKA) เป็นการผ่าตัดเอาผิวข้อที่เสียออก แล้วใช้ผิวข้อเทียมเปลี่ยนแทน
• Radiofrequency Ablation (RFA) เป็นการจี้เส้นประสาทด้วยคลื่นวิทยุความถี่สูง

5. การรักษาโดยวิธีอื่นๆ เช่น

• Tai chi
• Yoga
• การฝังเข็ม (Acupuncture)
• Cognitive Behavioral Therapy (CBT)

แนวทางการรักษาทางกายภาพบำบัด แบ่งออกเป็น

1. การออกกำลังกาย 
1.1 การออกกำลังกายบนบก เพื่อเพิ่มความแข็งแรงและความทนทาน เพิ่มพิสัยการเคลื่อนไหว หรือแม้แต่การออกกำลังกายแบบแอโรบิค ล้วนแล้วแต่ช่วยบรรเทาอาการเจ็บปวดและเพิ่มความสามารถในการทำกิจกรรมต่างๆ ของผู้ป่วยโรคนี้ได้

การออกกำลังกายเพื่อเพิ่มความแข็งแรงและความทนทาน มักเน้นที่การออกกำลังกายขาและกล้ามเนื้อหน้าขา (Quadriceps) เป็นหลัก อาจจะมีหรือไม่มีอุปกรณ์ร่วมด้วยก็ได้ เช่น ยางยืด การออกกำลังกายแบบเกร็งกล้ามเนื้อ (Isometric Exercises) หรืออาจใช้เครื่องยกน้ำหนักแบบไอโซไคเนติก (Isokinetic Exercises)

นอกจากนี้ ยังอาจมีการฝึกการทรงตัว การฝึกระบบประสาทและกล้ามเนื้อ (Neuromuscular Training) เพื่อฝึกควบคุมการเคลื่อนไหว และสร้างความมั่นคงในระหว่างการเคลื่อนไหว รวมถึงเพิ่มทักษะการเคลื่อนไหวที่ซับซ้อนยิ่งขึ้น ทั้งนี้ ระยะเวลาและชนิดของการออกกำลังกาย ขึ้นอยู่กับพยาธิสภาพของผู้ป่วยแต่ละราย ควรได้รับการประเมินและเลือกโปรแกรมการออกกำลังกายโดยนักกายภาพบำบัด เพื่อให้เหมาะสมกับอาการของแต่ละบุคคล

1.2 การออกกำลังกายในน้ำ (Aquatic Exercises) เป็นการออกกำลังกายในสภาพแวดล้อมที่ไม่มีแรงกระแทกต่อข้อเข่า ส่งผลให้การทำงานของข้อเข่าดีขึ้น และทำให้ผู้ป่วยมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น

2. Thermal Modality เป็นการใช้ความร้อนและความเย็นในการรักษา เป็นหนึ่งในวิธีการรักษาที่มีประสิทธิภาพในการลดปวด ไม่มีผลข้างเคียง ถ้าใช้อย่างระมัดระวัง

• ความร้อน ช่วยให้การไหลเวียนเลือดดีขึ้น และผ่อนคลายกล้ามเนื้อ
• ความเย็น ทำให้หลอดเลือดหดตัว ลดอาการบวม และปิดกั้นกระแสประสาทที่รับความเจ็บปวด ทำให้รู้สึกปวดลดลง

มีการงานวิจัยที่น่าสนใจกล่าวว่า การนวดด้วยน้ำแข็ง 20 นาทีต่อวันเป็นเวลา 5 วันต่อสัปดาห์ ต่อเนื่อง 3 สัปดาห์ จะช่วยเพิ่มความแข็งแรงของกล้ามเนื้อหน้าขา (Quadriceps) ได้ดีกว่ากลุ่มควบคุม ส่วนอีกการทดลองหนึ่ง กล่าวว่า วิธีการคล้ายกันนี้ ช่วยลดอาการข้อเข่าบวม (Swelling) ได้อีกด้วย

3. Ultrasound Therapy

4. การกระตุ้นเส้นประสาทผ่านทางผิวหนัง (TENS) ในผู้ที่เป็นโรคนี้ การกระตุ้นเส้นประสาทสามารถช่วยในการลดปวดได้

5. ใส่ที่พยุงข้อเข่า (Knee Brace)

• Tibiofemoral (TF) Brace เหมาะสำหรับผู้ที่มีอาการเสื่อมของข้อเข่า บริเวณข้อต่อระหว่างกระดูกขาท่อนบนและท่อนล่าง
• Patellofemoral (PF) Brace เหมาะสำหรับผู้ที่มีอาการเสื่อม บริเวณหมอนรองกระดูกลูกสะบ้าทางด้านหน้าของข้อเข่า

6. การใช้เครื่องช่วยเดิน เช่น ไม้เท้า สามารถลดอาการปวดที่ข้อเข่าและเพิ่มคุณภาพชีวิตบางอย่างได้ เช่น สามารถเดินบนพื้นราบได้ไกลขึ้น